The scientific turn in the 18th and 19th century Serbian enlightenment / Emin Alp Aydın ; thesis advisor Hasan Çolak.

Tez (Yüksek Lisans)--TOBB ETÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Ağustos 2025.

Bu tez, Sırp Aydınlanmasını imparatorluk yönetimi, dini gelenek ve akılcı modernitenin şekillendirdiği karmaşık ve melez bir hareket olarak incelemektedir. Sırp Aydınlanması, Batılı modellerin basit bir taklidi değil; Osmanlı, Habsburg ve Rus imparatorlukları arasında sıkışmış, egemen olmayan bir Ortodoks toplum olmanın getirdiği zorluklara kültürel olarak müzakere edilmiş bir yanıttır. Çalışma, Aydınlanma fikirlerinin yerel ihtiyaçlara uyarlanmasının başlıca yolunun, bilim ve eğitimi konuşma dili olan Sırpçayla ifade etmek anlamına gelen "halk diline geçiş" (vernacularization) olduğunu savunmaktadır. Bu dilsel dönüşüm, bilimsel bir dönüm noktasını temsil eder: dua merkezli öğrenmeden gözlem, ölçüm ve toplumsal fayda temelli ampirik ve faydacı bilgiye doğru bir geçiş. Dositej Obradović, Teodor Janković-Mirijevski ve Vuk Karadžić gibi figürlerin yakından incelenmesi yoluyla, tez; dil, entelektüel ağlar ve pedagojideki değişimleri imparatorluk ve kültürel sınırlar boyunca izlemek için ulusötesi ve iç içe geçmiş bir tarih yaklaşımını benimsemektedir. Ortodoks kurumların Aydınlanma fikirlerini nasıl yaydığı, devlet destekli okulların bu fikirleri nasıl dönüştürdüğü ve edebiyat ile halk kültürünün onları halka nasıl ulaştırdığı ortaya konulmaktadır. Islahatçılar Ortodoksluğu reddetmemiş; aklı Hristiyan hümanizmiyle birleştirerek Aydınlanma değerleriyle uyumlu bir "rasyonel dindarlık" oluşturmuşlardır. Tez, imparatorluk kısıtlamaları, kültürel yenilik ve halk dilinin seferber edilmesi arasındaki ilişkileri yeniden düşünerek, Sırp Aydınlanmasını daha geniş Avrupa ve Balkan entelektüel akımları içinde yeniden konumlandırmakta ve "çevresel" Aydınlanmaların dışlandığı anlatılara meydan okumaktadır.

This thesis examines the Serbian Enlightenment as a complex, hybrid movement shaped by imperial rule, religious tradition, and rationalist modernity. It was not merely an imitation of Western models but a culturally negotiated response to the challenges of being a non-sovereign Orthodox society caught between the Ottoman, Habsburg, and Russian empires. The study argues that vernacularization—using spoken Serbian to discuss science and education—was the primary way the Enlightenment ideas were adapted to local needs. This vernacular shift marks the scientific turn: a move from devotional learning toward empirical, utilitarian knowledge that re-centred Serbian intellectual life on observation, measurement, and public usefulness. Through close analysis of figures such as Dositej Obradović, Teodor Janković-Mirijevski, and Vuk Karadžić, the thesis employs a transnational and entangled history approach to trace shifts in language, intellectual networks, and pedagogy across imperial and cultural boundaries. It reveals how Orthodox institutions spread the Enlightenment ideas, how state-funded schools transformed them, and how literature and folklore made them accessible to the public. Reformers did not reject Orthodoxy but merged reason with Christian humanism to form a rational piety compatible with the Enlightenment values. By rethinking the links between imperial constraint, cultural innovation, and vernacular mobilization, the thesis repositions the Serbian Enlightenment within broader European and Balkan intellectual currents, challenging narratives that marginalize the "peripheral" Enlightenments.